In West en Nieuw-West wonen meer mensen in armoede dan in andere stadsdelen van Amsterdam. Marjolein Odekerken doet voor het Verwey-Jonker Instituut onderzoek naar armoede, schulden en criminaliteit. Ze ziet in West een hechte gemeenschap van mensen die elkaar helpen, maar ook jongeren die door schulden vatbaar zijn voor criminaliteit.
Tientallen buurtbewoners sprak Odekerken voor haar onderzoeken naar armoede. Veel indruk maakten de huisbezoeken die ze deed met deurwaarders, alweer twaalf jaar geleden. “Schimmel op de muren, vrijstaande huizen waar de energie niet was betaald. Een vrouw die echt alles uit haar leven had geschrapt om niet in de schulden te komen, en dat er toch beslag werd genomen op haar auto. Die had ze nodig voor haar werk en dat raakte ze toen ook kwijt. Maar ook bewoners die opgelicht waren door een partner en daardoor in de schulden raakten.”
Wat was het moment waarop je echt begreep wat armoede met je doet?
“Het meest schrijnende dat ik heb gezien, was toen ik met een ontruiming meeging. Vroeg in de ochtend belden we aan bij dat gezin. Een meisje deed open, in ondergoed en met een grote zak chips in haar hand. Het huis was één grote puinhoop. De ouders wisten meteen wat er ging gebeuren en stopten heel gestresst allemaal spullen in twee grote shoppertassen.”
“Tegenwoordig is het beleid om huisuitzetting zoveel mogelijk te voorkomen, maar toen had die deurwaarder simpelweg een opdracht – de rekening was al tijden niet betaald. Maar die mensen worden dan gewoon op straat gezet. Ik weet nog dat ze buiten liepen en omkeken. Ze zagen er zo verloren uit. Dat was zo ingrijpend. Ik voel het nu nog.”
In West en Nieuw-West leeft ruim één op de zes huishoudens in armoede. Wat voor impact heeft armoede op je leven?
“De impact is enorm. Er is veel schaamte. Mensen durven de straat niet meer op en als ze thuiskomen gaan de gordijnen potdicht. Vaak kunnen mensen aan veel dingen niet meedoen, dat zorgt voor een isolement. Verjaardagen kosten geld en kinderen gaan niet mee op schoolreisje. Er zijn spanningen thuis, en ruzie met de partner, omdat die sigaretten heeft gekocht van geld dat voor het hele gezin is. Er zijn zorgen of de kinderen genoeg te eten krijgen. Het is puur overleven. ”
Voor je onderzoek naar schulden sprak je veel jongeren in West en Nieuw-West. Wat viel op?
“Gezinnen zijn vaak niet anders gewend dan armoede, dat gaat van generatie op generatie. Jongeren leren daardoor minder goed hoe je met geld om moet gaan. Als ze dan in de problemen komen, kunnen hun ouders ook niet bijspringen. Zo blijft armoede maar doorgaan. Als je dat wilt doorbreken, moet je ouders leren om hun kinderen bij te brengen waar ze op moeten letten.”
“De jongeren zelf komen niet gauw terecht bij hulpverlening. Ze denken: het komt wel goed, ik ben nog jong. Ze hebben geen besef dat een schuld alleen maar gaat oplopen. En als ze dan in een traject zitten, vallen ze vaak uit. We hebben gezien dat het werkt als er een rolmodel bij betrokken is, iemand die soortgelijke problemen heeft gehad en hun leefwereld snapt.”
“Jongeren zijn hun identiteit nog aan het zoeken. Op social media zien ze influencers bij wie alles mogelijk is. Ze willen de duurste schoenen als anderen die ook hebben. Je hebt zo een schuld, zeker als je pas later hoeft te betalen. Gelukkig komt er in 2026 een verbod op achteraf betalen voor jongeren jonger dan achttien jaar.”
‘Jongeren met schulden zijn voer voor criminelen’, zei je over dat onderzoek. Hoe zit dat?
“Schulden blijken absoluut een risicofactor voor jongeren om de verkeerde weg in te slaan. Ze willen zelf uit de schulden komen of hun ouders helpen, omdat die niet rond kunnen komen. Zeker als er thuis geen fijne sfeer is, gaan ze de straat op. In een buurt waar veel criminaliteit is, krijgen ze dan een aanbod om snel geld te verdienen. Ze brengen pakketjes weg, hangen explosieven op. Hun brein is nog niet ontwikkeld, dus ze komen snel in de verleiding. Criminelen weten precies wie kwetsbaar is en wie ze kunnen ronselen.”
Je vertelde dat je liever geen stereotiep beeld wil neerzetten over kwetsbare wijken.
“West en Nieuw-West liggen al zo onder een vergrootglas, die buurten komen alleen in het nieuws bij incidenten en explosies. Terwijl ik daar juist ook veel solidariteit zie als de nood hoog is. Een hele wijk die geld inlegt om een huisuitzetting te voorkomen. Gezinnen die eten brengen bij elkaar of komen helpen als de koelkast kapot is.”
“Er wordt veel bij elkaar geleend. Wat ook voor veel problemen zorgt. In ons onderzoek naar informele schulden sprak ik een dochter van toeslagenouders. Van haar broertjes en zusjes was zij als enige al aan het werk. Al haar geld gaf ze aan haar ouders, zodat ze het huis konden houden en de kinderen thuis bleven wonen. Uiteindelijk ging ze er aan onderdoor, want ze was dag en nacht aan het werk. Ze kwam in een burnout en doordat ze geen financiële reserves meer had, kreeg ze zelf ook schulden.”
Wat is de reden dat mensen geld bij elkaar lenen?
“Om allerlei redenen. Het gaat om mensen die geen lening kunnen krijgen bij de bank. Of mensen willen niet naar de bank, uit wantrouwen, en omdat ze niet geregistreerd willen staan. En in de islam mag je geen rente betalen. Dan ben je dus op familie en vrienden aangewezen als je geld nodig hebt. In ons onderzoek zagen we ook veel toeslagenouders en verslavingsproblemen. Er wordt heel veel geld geleend onderling en dat is iets dat altijd al zo is geweest.”
De impact van informele schulden is enorm. Hoe kan dat?
“Er heerst een groot taboe. Een formele schuld overkomt je, maar bij een informele schuld ben jij het die op je oom bent afgestapt voor geld. Je hebt zelf gezorgd voor die schuld, zo voelen mensen dat. De Belastingdienst kom je niet tegen in de supermarkt. Je familie en je buurvrouw wel, dan kom je je schuldeiser overal tegen.”
“Er komen spanningen binnen families als het niet lukt om af te betalen. We spraken een vrouw met kinderen die het niet lukte om rond te komen. Ze had bij meerdere familieleden geld geleend en ze kon het maar niet terugbetalen. Ze was niet meer welkom op verjaardagen en werd uiteindelijk ook geïntimideerd en bedreigd. Door haar eigen familie.”
Als er niet terugbetaald wordt, komt die familie ook in de problemen.
“Dat noemen we het cumulatie-effect. Er ontstaat een keten. De ene persoon leent van de één en die komt daardoor in de problemen en leent weer van een ander. Informele schulden zorgen vaak voor formele schulden. De schuldhulpverlening is daar nog helemaal niet op ingericht. Er staat vaak niets op papier, dus dan is het geen officiële schuld. Terwijl iemand bedreigd wordt door familie. Of erger, door malafide geldschieters waar de kredieten dan elke week oplopen. Trajecten lopen erop vast. Het is een groot probleem.”
Wat moet er anders in de schuldhulpverlening?
“Er is onwetendheid en onbegrip. Dan krijgt iemand vragen als: waarom heb je bij je oom geleend, en waarom wil je die als eerste afbetalen? Voor een hulpverlener is die leefwereld soms lastig te begrijpen. In sommige culturen zeg je geen nee als iemand om hulp vraagt en dan is er een hulpverlener die je erop veroordeelt.”
“Precies wat we eigenlijk jaren geleden ook deden met formele schulden. Er is bewustwording nodig dat een informele schuld ook schuld is, en dat ook zo’n schuld niet altijd eigen schuld is. Die omslag moeten we voor informele schulden nog maken. Ik hoop me daar heel erg voor in te zetten.”
Marjolein Odekerken (40)
Dr. Marjolein Odekerken is (rechts-)socioloog en criminoloog. Ze werkt als senior onderzoeker en projectleider bij het Verwey-Jonker Instituut en het Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS). Haar expertise ligt op het terrein van bestaansonzekerheid, armoede en schulden – in het bijzonder informele schulden – en criminaliteit/veiligheid.
Ook deed zij onderzoek naar diversiteitsensitief werken en naar een aanpak voor schulden bij jongeren. In 2017 promoveerde Odekerken op haar proefschrift over gerechtsdeurwaarders en schuldenaren onder leiding van voormalig Ombudsman professor mr. Alex Brenninkmeijer. Zij sprak daarvoor met mensen met schulden en liep mee met deurwaarders en schuldhulpverleners.
